شبهه شماره سه: آیا شیعه در قضیه ذبح اسماعیل (علیه السلام) معتقد به بداء و جهل در حق خداوند است؟جواب اجمالی: این که گفتته می شود شیعه در قضیه ذبح اسماعیل (علیه السلام) قائل به جهل خداوند است افترائی بیش نیست، چرا که اولاً این قول از عده ای از شیعیان منقول است، و ثانیاً بداء هیچ ارتباطی با جهل خداوند ندارد و معنای آن این است که ظاهرا امر چنین نشان داده بود که حضرت ابراهیم (علیه السلام)  مامور به ذبح اسماعیل (علیه السلام) است و حضرت ابراهیم (علیه السلام) چنین اعتقادی کرده بوده ولی در واقع و نزد خداوند چنین امری صورت نگرفته بود، به این معنا که امر دوام نداشته است و از ابتدا معدود به زمان خاصی بوده است.

جواب تشریحی: در ابتدا ذکر این نکته ضروری است که برخی بداء را که از اعتقدات شیعه است به جهل خداوند تفسیر کرده اند و روشن است که این تفسیری نادرست و ناشی از بی اطلاعی نسبت به عقاید شیعیان است، چون هیچ یک از بزرگان شیعه جهل در مورد خداوند را نمی پذیرد بلکه معتقدند، به طور مطلق عالم به موجودات است (چه قبل از ایجاد و چه بعد از ایجاد و هم کلیات و هم به جزئیات...)(1)
اعتقاد شیعه در مورد بداء در مقابل قول یهود است که می گویند خداوند، عالم را خلق نموده و امور آنرا رها کرده، پس نمی تواند در آن تغییر و تصرفی انجام دهد.(2)
چنانچه در قرآن آمده:« و قالت الیهود یدالله مغلولة (3)؛ یهود می گفتند دست خدا بسته است»، بداء به اعتقاد شیعیان به این معناست که خداوند هر چه بخواهد ایجاد می کند و هر چه بخواهد از بین می برد و هر چه را بخواهد جلو و یا به تاخیر می اندازد.(4) و خداوند قادر است به خاطر اعمال خوب و بدی که انسان انجام می دهد، مسیر و سرنوشت او را تغییر دهد.(5)
اما در مورد ذبح اسماعیل (علیه السلام) که در ابتدا حضرت ابراهیم (علیه السلام) به ذبح کردن او مامور شد، ولی بعداً این امر برداشته شد. مفسرین شیعه اقوالی را به عنوان احتمال ذکر کرده اند که به بیان آن می پردزایم:
1- بعضی از مفسرین می گویند امر خداوند به ذبح اسماعیل (علیه السلام) یک نوع آزمایش الهی بوده است و خداوند می خواسته حضرت ابراهیم (علیه السلام) را مورد آزمایش و ابتلاء قرار دهد و روشن است که در اوامر امتحانی اراده جدی، به اصل عمل تعلق نمی گیرد، بلکه هدف این است که روشن شود شخص مورد آزمایش تا چه اندازه آمادگی اطاعت از فرمان الهی را دارد.(6) چنانکه خداوند می فرماید:« و اذا بتلی ابراهیم ربه بکلمات فاتمهن؛(8) به خاطر آورید هنگامی که خداوند ابراهیم (علیه السلام) را با وسایل گوناگونی آزمود و او به خوبی از عهده این آزمایش ها بر آمد». روشن است که یکی از آزمایش ها، ذبح اسماعیل بوده است و در خود قرآن به آن تصریح شده است:« انّ هذا اهو البلاء المبین(8)؛ این (ذبح اسماعیل (علیه السلام)) مسلماً همان امتحان آشکار است.»
2- عده دیگر قایل به بداء هستند به این معنی که خداوند در واقع به ذبح اسماعیل (علیه السلام)  امر نمود ولی قبل از این که حضرت ابراهیم (علیه السلام) فرزندش را ذبح کند، این امر فسخ شد و امر از او برداشته شد.(9)
3- قول دیگر این است که امر به مقدمات ذبح تعلق داشته نه به خود ذبح، به این معنا که حضرت ابراهیم در واقع امر شده بود که فرزند خود را بخواباند و بالای سر او بنشیند و چاقو به دست گیرد و آنرا نزدیک سر او ببرد.(10) و آن حضرت هم این مقدمات را انجام داد و دلیل این که ذبح انجام نشد این بود که ذبح مامور به نبوده است.
4- قول دیگر که قائلین کمی دارد این است که امر خداوند به خود ذبح تعلق داشته و آن حضرت هم اقدام به ذبح کرده ولی به خواست خداوند پوست و رگهای بریده شده به حالت اول برمی گشتند و ترمیم می شدند.(11)
از مطالب بیان شده نتیجه می گیریم که:
اولاً: در قضیه ذبح اسماعیل (علیه السلام) فقط بعضی از علما و مفسرین قائل به بداء شده اند و بقیه اقوال دیگری را پذیرفته اند.
و ثانیاً: عقیده شیعه در مورد بداء به هیچ وجه مستلزم جهل در مورد خداوند نیست بلکه به نحوی توسعه و قدرت خداوند است زیرا اولاً معنای لغوی بداء عبارت است از:«ظهور چیزی که ظاهر نبوده»(12) و ثانیاً آنچه که شیعه معتقد است معنای بداء است که قبلاً بیان شد. هر چند اگر معنای لغوی بداء هم مراد باشد، لازمه آن نسبت دادن جهل به خداوند نیست چون خفایی که در معنای لغوی اخذ  شده، خفاء نسبت به بندگان است نه نسبت به خداوند.
www.monjibashr.parsiblog.com
seyyed.rh@gmail.com

1- کشف المراد، علامه حلی، الهیات جعفر سبحانی، بحث علم  خداوند.
2- شیخ صدوق: التوحید جامعه مدرسین، ص335
3- مائده/ 64
4- التوحید، همان
5- جعفر سبحانی، الهیات( المرکز العالمی للدراسات الاسلامی) ج3، ص325
6- ناصر مکار شیرازی: تفسیر نمونه، دار الکتب السلامیه، ج19، ص121(و از مفسرین اهل سنت، فخر رازی، تفسیر کبیر، دار احیاء التراث العربی، ج26، ص156)
7- بقره/ 124
8- صافات/ 106
9- علامه مجلسی: بحالانوار (دار احیاء التراث العربی) ج12، ص139
10- بحارالانوار: همان (مجلسی این قول را به بعضی از متکلمین امامیه و معتزله نسبت داده است)
11- تبیان، همان
12- مصباح المنیر: ذیل کلمه بدو